تاریخچه پل های اصفهان(1) - مجله ایرکا

تاریخچه پل های اصفهان(1)

بطوریکه گفته شد رودخانه زاینده رود از مغرب به مشرق جارى است و رودخانه ایست قدیمى و از هنگامى که شهر اصفهان محل سکونت شده و ساکنان نیاز به ارتباط با قسمت هاى دیگر آن داشته اند ناگزیر به ساختن پل شده اند، بدیهى است هر ارتباطى که بین دو قسمت اصفهان ضرورت یافته پل ارتباطى آن زودتر ساخته شده است.

آنچه مسلم است پل هاى مارنان و شهرستان و الله وردیخان و خواجو از پل هائى هستند که در مرحله اول نیاز ساخته شده اند، منتهى در اثر کثرت ایاب و ذهاب فرسوده و خراب شده و تجدید بناء شده اند از همین نکته که گفته شد معلوم شد اینکه مى گویند پل شهرستان از احداث سلسله ساسانیان است درست مى باشد چه نخستین پلى است که دو قسمت اصفهان را بیکدیگر ارتباط مى داده است. ولى در اثر فرسودگى در زمان دیالمه و دیگران ترمیم و تجدید شده است. براى اینکه روشن گردد که در چه محلهائى نیازمند ارتباط بوده اند تمام پل هائى که در خود شهر و اطراف آن براى ارتباط بین دو قسمت رودخانه ساخته اند ذکر میگردد:

1- پل اورگان:

این پل در روى زاینده رود براى امکان عبور مردم چهارلنگ بختیارى به فریدن احداث شد آن را پل حاج کاظم نیز مى نامند.

2- پل بابا محمود:

پلى است که در باغ محمود از دهات گرکن لنجان ساخته شده و تا پل کله 48 کیلومتر فاصله دارد و قافله رو است. ثبت تاریخى این پل در جریان است.

3- پل زمان خان:

این پل دو دهانه و سه پایه طبیعى سنگ دارد و در آخر بلوک آید غمش لنجان نهاده شده و واسطه ارتباط راه ماشین رو نجف آباد به سامان و شهرکرد مى باشد و تا اصفهان 16 فرسخ مسافت دارد.

4- پل ورزنه

این پل در نزدیکى ورزنه رویدشت روى آب زاینده رود ساخته شده است.

5- پل سروش آذران:

این پل که آن را پل سروشفادران و پل دشتى نیز مى خوانند در شش کیلومترى پل چوم واقع ولى اکنون به علت تغییر بستر رودخانه آبى از آن خارج نمى گردد.

6- پل چوم:

این پل در شش کیلومترى شرق پل خواجو واقع در محل ایاب و ذهاب قوافل مى باشد.

7- پول جویى

این پل که با عرض کم و طول حدود 147 متر ساخته شده از مستحدثات دوره شاه عباس ثانى در سال 1065 هجرى است، این پل براى عبور و مرور عامه مردم نبوده بلکه صرفاً وسیله ارتباط باغ هاى سلطنتى در ساحل شمالى و جنوبى رودخانه و محل عبور خانواده شاه صفوى و امراء و اشراف و مهمان ها و سفرایى بوده که (در بناهاى باشکوه این باغ ها که امروزه چیزى از آنها باقى نمانده) با شاه عباس دوم دیدار داشته اند.

این پل میان پل هاى الله وردیخان و خواجو بنا شده و وسیله اتصال و ارتباط باغهاى سلطنتى واقع در شمال و جنوب رودخانه زاینده بوده است، و چون جوى کوچک سنگى روى این پل تهیه شده بود که آب از آن عبود کند با این نام مشهور شده است. آن جوى کوچک ظریفى از سنگ بوده که در عهد صفویه بر روى پل تعبیه نموده بودند و این جوى، آب را از طرفى به طرف دیگر پل جارى مى نموده است. این پل بیست و یک دهانه دارد که با سنگ و آجر بنا شده است. ولى در سال هاى اخیر جوى پر و مسطح شده است. نسبت به ثبت تاریخى این پل اقدام شده است ولى تا به امروز به ثبت نرسیده است.

8- پل فلاورجان:

این کلمه معرب از پل ورگان است چه ورگان نام دهى در لنجان مى باشد که الان معروف به فلاورجان است ولى در اصل پل ورگان بوده است. این پل هم محل عبور و مرور قوافل و اتومبیل نیز هست و تا پل باب محمود 12 کیلومتر فاصله دارد.

9- پل نیاصرم:

پل کوچکى است که در داخل شهر اصفهان بر روى مادى نیاصرم که به طرف میان مى رود ساخته شده و معبر است.

10- پل مارنان

این پل در اصل ماربین نام داشته که استم تصحیف مهربین از فرهنگ اوستایى است و در طى 15 قرن تاریخ اسلامى ایران پیوسته به همین نام شناخته شده و در غربى ترین قسمت شهر اصفهان بوده است. این پل در عصر صفوى تغییرى ننموده ولى تعمیرات مکرّر داشته است.

چهارفرسنگ به شهر اصفهان مانده رودخانه زاینده رود به شکل مارپیچى راست خم گشته وارد شهر مى گردد و و گفته اند که به همین جهت قریه مارنان را مارنان یا ماریانان گفته اند و در همین محل پل مارنان را ساخته و جلفا را بقریه مارنان اتصال مى دهد پل مزبور اکون داراى هفده دهانه است ولى در پیش بیش از هفده دهانه داشته است که حالا بسته شده است. این پل را پل سرفراز هم نامیده اند و وجه تسمیه اش را چنین بیان نموده اند که در زمان شاه سلیمان صفوى یکى از ثروتمندان ارامنه آن را ساخت و به قلب سرفراز نائل شد و مدتى هم به همان نام سرفراز مشهور بود. در هر حال متمول مزبور تعمیرى نموده است چه این پل قبل از آن وجود داشته است منتهى هر چه عبور و مرور به نسبت جمعیت زیادتر مى شده پل فرسوده مى شده است و نیاز به تعمیر و تجدید بناء حاصل مى شده است ثبت تاریخى این پل در گردش ادارى است.

11- پل شهرستان

قدیمى ترین پل زاینده رود است که به عقیده بعضى از محققین اساس امروز آن ساسانى است ولى ریشه و پایه هخامنشى دارد و قسمتهاى فوقانى آن الحاقاتى از آثار دوره دیالمه و سلاجقه را در بر مى گیرد. این پل قدیمی در ناحیه جی قدیم واقع شده و از نظر معماری فوق العاده جالب توجه است و یکى از پل هاى باستانى است که در چهارکیلومترى مشرق اصفهان واقع و از دو طرف از آن پل عبور مى نمایند. یکى از خیابانهاى مشتاق و سارویه و از دامنه تپه اشرف و دیگر از دالان بهشت؛ در دوطرف این پل بیشه و باغها و آپارتمانهاى تابستانى وجود دارد.

این پل از نظر معمارى بسیار جالب و بعقیده باستان شناسان مربوط به دوره ساسانیان است و پایه هاى آن بر روى سنگهاى طبیعى کف رودخانه راسخ شده است عده اى هم ساختمان آن را به دوره دیلمیان مربوط مى دانند. این پل در نه کیلومترى مشرق پل خواجو واقع شده است ثبت این پل در گردش ادارى است.

امروزه این پل را پل شهرستان مى نامند، ولى در روزگاران قدیم جسر حسین و پل جى هم نامیده مى شده. از نویسندگان قدیم، مفضل بن سعدبن حسین مافروخى اصفهانى در کتاب خود بنام محاسن اصفهان، از این پل بنام جسر حسین یاد نموده است و قصرهایى که نزدیک این پل بنا شده بوده را ستوده است. با توجه به مطالب کتب تاریخى و آثار به دست آمده که به آن اشاره خواهد شد، پل مذکور از پل هاى معروف اصفهان در دوران دیلمیان و سلجوقیان بوده است. بر پایه شباهت پل شهرستان با پل هاى ساسانى خوزستان، مانند: پل شادروان شوشتر و پل دزفول، اساس و بنیاد این پل را به دوران ساسانى نسبت داده اند. زیرا توجه ساسانیان به پل سازى که یکى از لازمه هاى شهرهاى کنار رودخانه یا است معروفیت دارد.

اقدامات ساسانیان در زمینه ایجاد تاسیسات زیربنایى، نظیر جاده، پل، سد و کانال هاى آبرسانى، نشانه اى از توجه آنها به برنامه ریزى عمرانى است و از پیش مى توان پذیرفت که شکوفایى زندگى شهرى با جمعیت رو به افزایش شهرها، بدون وجود تجهیزات فوق، امکان پذیر نبوده است. برخى از آثار بجا مانده از تاسیسات ساسانى و بعلاوه اشارات مورخین اسلامى به جنبه هایى از اقدامات مزبور، بیانگر توجه ساسانیان به هر دو نوع برنامه ریزى فوق الذکر است. افزایش جمعیت و توسعه ابعاد شهرها، بى شبهه مسایل متعدى بر کارگردانان عصر ساسانى مطرح مى کرد که از آن جمله، مشکل تامین آب مردم بود. ساسانیان سدهاى متعدد بدین منظور ایجاد کردند و به توزیع آب، میان شهرنشینان اهتمام نمودند. سپس با استفاده از نوشته هاى اصطخرى و این حوقل در مى یابیم که حتى قرنها پس از اسلام، اداره تقسیم آب در شهرهایى چون سمرقند، به عهده زرتشتیان بود.

سمرقند، منبع آبى مهم و شبکه توزیعى از لوله هاى فلزى (قلعى) داشت و نمودارى از ابتکارات ارزنده ساسانیان به شمار مى رفت. توزیع آب در محلات نیشابور نمونه دیگرى از اقدامات ساسانیان در زمینه تاسیسات آبرسانى شهر ى است. در زمان قدیم، آب رودخانه اى را که از طرف شمال به شهر نیشابور سرازیر مى شد، از زیرزمین به داخل شهر مى آوردند و آن را پس از رسیدن به شهر، به وسیله رشته هاى متعدد قنوات به محله هاى و خانه ها تقسیم مى کردند. به طورى که تقریباً بیشتر منطقه ها، داراى آب جارى بوده است.

تقسیم آب زاینده رود نیز همانطور که ذکر شد، به اردشیر بابکان نسبت داده شده است. شاید احداث مادى هاى اصفهان نیز از اقدامات دوره ساسانى باشد. این رسته یادآور مى گردد که نامگذارى رودخانه زرین رود (زاینده رود) از اقدامات اردشیر بابکان بوده است.

مصالح ساختمان به کار رفته در پل شهرستان

الف) سنگ از لاشه سنگ و ملات براى ساختن پل استفاده شده است.

ب) آجر

در ساختمان پل و بناى موسوم به گمرک خانه، از آجر استفاده شده است. ابعاد آجرها به این توضیح است 25*25*5 سانتیمتر، قرمز رنگ 26*26*5 سانتیمتر، کرمى مایل به سبز.

پ) خشت

ابعاد خشت ها به علت اندودى که در اثر بازسازی هاى مکرر بر روى آن انجام شده، نامعین مى باشد. از خشت، در ساختمان گمرگ خانه پل استفاده شده است.

خصوصیات پل شهرستان

طول پل مزبور از ستون مدور آجرى تا انتهاى سنگفرش قدیمى، در حدود 105 متر و عرض آن از 4/25 تا5 متر متغیر است. جهت پل، شمالى - جنوبى با کمى انحراف است. انحراف آن از فاصله چهل مترى از سمت جنوب آغاز مى گردد کف پل هموار نیست، بلکه از مرکز پل در دو سمت داراى شیب ملایمى است.

پل شهرستان داراى یازده چشمه و دوازده پایه سنگى بزرگ است دو دهنه کنارى آن، مربوط به نهرهاى منشعب از رودخانه است. بر روى هر کدام از پایه هاى سنگى، یک طاقنما دیده مى گردد که از پایه سوم (سمت جنوب) آغاز شده و تعداد آنها به هشت عدد مى رسد، ابعاد آنها فرق دارد در سمت شمال پل، بنایى از خشت و آجر ساخته شده که سقف آن فرو ریخته بود. بنا داراى اتاق کوچک و دو طاقنما به عرض 1/16 متر و ارتفاع 93 سانتیمتر مى باشد. این ساختمان به گمرک خانه معروفیت دارد که بازسازی نموده و به صورت چاپخانه سنتى در آورده اند.

در یکى از جرزها، یک ستون مدور آجرى به ارتفاع 1/30 سانتیمتر به دست آمده که ابعاد آن 25*17/5*5 سانتیمتر و قرمز رنگ مى باشد آجرها، به علت اینکه بتوانند ستون دایره اى شکل ایجاد نمایند، به صورت ذوزنقه اى ساخته شده اند.

شیوه ساختمان پل

همانطور که ذکر شد، پل بر بستر صخره اى رودخانه احداث شده است. در زمان هاى باستان، براى ایجاد پل ها، بستر صخره اى رودخانه انتخاب مى شد. بعلاوه محل مورد نظر را در جایى انتخاب مى کردند که رودخانه باریک شده است. این شیوه، براى استحکام و صرفه جویى در مصرف مصالح در ساختمان پل به کار گرفته مى شد در این شیوه، ابتدا صخره را تراشیده سپس با سنگ و ساروج پایه هاى پل را به وجود مى آوردند. در ساختن پل شهرستان نیز از همین شیوه استفاده شده، و پایه ها را از سنگ لاشه و ساروج ساخته اند

به نظر مى رسد تمام پل از سنگ و ملات ساخته شده و سپس بعد از ویرانى که بر اثر طغیان هاى مکرر زاینده رود انجام شده، طاق ها را بازسازی نموده اند. آثار بازسازی، به خاطر ناهمگونى قوس هاى طاق معین مى باشد . آثار بجامانده از پل و بازسازی ها را اینگونه مى توات تقسیم بندى کرد:

1 - آثار بناى اولیه در پا طاق قوس ها که از سنگ و ملات استفاده شده، با پایه هاى پل از نظر مصالح یکسان مى باشند.

2 - آثار بازسازی بعدى که به شیوه اولیه ساختمان پل و با سنگ و ملات انجام گرفته است. این مصالح اندکى با مصالح اولیه از نظر ابعاد سنگ ها متفاوت مى باشد.

3 - قسمت هاى بالاى طاق چشمه ها که بازسازی شده، در دوران بعدى (احتمالاً سلجوقیان) با آجر بازسازی شده است. ابعاد آجرهاى این قسمت 25*25*5 و رنگ قرمز ملایم مى باشند. آجرهاى مذکور با آجرهاى ستون روى پل، از نظر جنس و ابعاد یکسان مى باشد. بر روى آجرها از اندود مقاومى استفاده شده است.

4 - قسمت هاى دیگرى از پل، از جمله حاشیه قوس ها و بعضى نقاط دیگر طاق ها یا آجرهایى به ابعاد 26*26*5 به رنگ کرمى مایل به سبز بازسازی شده است. این بازسازی بر اساس نوع آجرها، احتمالاً به دوران صفوى مربوط مى گردد. نمونه آجرهاى یاد شده در ساختمان پل خواجوى اصفهان نیز به کار گرفته شده و بازسازی هاى دوران اخیر نیز با آجرى به همین شکل انجام گرفته است.

5 - آجرهاى دیگر در بازسازی پل به کار گرفته شده که ابعاد آن عبارتند از: 20*20*4 23*23*7 سانتیمتر، رنگ این آجرها، کرمى مایل به زرد و کرمى مایل به قرمز است.

نتیجه

از سبک ساختمان پل مى توان دریافت که تاریخ احداثل پل، با ساختمان اولیه که در تپه اشرف ایجاد شده، مربوط به یک دوره است. به کارگیرى مصالح و بریدن صخره ها، همه حاکى از این موضوع مى باشد. احتمالاً پل،

در دوران آل بویه، سلجوقى و صفوى، مورد بازسازی کلى نهاده شده است. اهمیت پل که تا دوران صفوى، راه اصفهان به شیراز از فراز آن مى گذشت، محرز مى باشد.

اصفهان، داراى دو پل دیگر نیز هست که به شیوه پل شهرستان، بر روى صخره هاى کف رودخانه ایجاد شده اند. ساختمان اولیه آنها را نیز به دوران پیش از اسلام نسبت مى دهند، مانند پل مارنان . پل مزبور در طغیان هاى زاینده رود ویران شده و در سال 1367 به طور کامل بازسازى شد. در عکسى که زمان ویرانى پل برداشته شده است، مى توان استفاده از مصالح متنوع را، مانند پل شهرستان، مشاهده کرد؛ بعلاوه پل خواجو که در دوران صفوى به طور کامل بازسازى شد. بنابراین شاید بتوانیم اساس بناى این سه پل را از احداثات زمان ساسانیان بدانیم.

از دیوار خشتى که به موازات رودخانه، در حفارى سال 1352 به دست آمد، مى توان پى برد که قسمت شمالى پل - که شهرستان نامیده مى شده - کاملاً محصور بوده و راه دست یافتن به شهر، تنها به وسیله بناى گمرک خانه پل بوده و در واقع گمرک خانه، دوازه شهرستان محسوب مى شده است.

یا آثار بجا مانده از پل و پیرامون آن، مى توان نتیجه گرفت که پل شهرستان در دوره ساسانى ساخته شد و سپس در دوران بعد از اسلام، به دفعات مورد بازسازی نهاده شد. زیرا پل، بنایى است که براى همگان سودمند است و باید آن را حفظ مى کردند. بناى گمرک خانه پل، مربوط به دوران بعدى است. با این نوع بناها از روزگار آل بویه آشنا هستیم. نمونه هاى از آن، در بند امیر در جلگه مرودشت باقى مانده است. ولى به احتمال زیاد، این شیوه ماخوذ از دوره پیش از اسلام مى باشد و، شاید گمرک خانه بر بنایى کهنتر ساخته شده باشد. بنابراین اگر ساختمان اولیه تپه اشرف را بناى تدافعى قلمداد کنیم، علت منطقى خواهیم یافت که نگهبانى از پل ورود و خروج به شهر را از وظایف ساکنان قلعه بدانیم.

منبع:www.isfahan.us

منبع: راسخون