نیما یوشیج، افسانه ای از یوش تا قله های شعر نو فارسی - مجله ایرکا

در ادامه این مطلب مروری کوتاه بر زندگی، شعر و آثار نیما یوشیج خواهیم داشت، با این امید که بتوانیم سهم اندکی را در آشنایی و معرفی مشاهیر و بزرگان فرهنگ و ادب کشورمان داشته باشیم.

شرح حال شاعر از تولد تا مرگ

علی اسفندیاری در بیست و یکم آبان سال 1276 در روستای یوش از توابع نور استان مازندران به دنیا آمد. پدرش ابراهیم، خان زاده و مادرش طوبی از خاندانی هنردوست و اهل علم بود. علی تا دوازده سالگی همراه با خانواده در میان قبائل کوهستانی و چادرنشینان بسر برد. خودش در این باره می گوید: زندگی بدوی من در بین شبانان و ایلخی بانان گذشت که به هوای چراگاه به نقاط دور ییلاق و قشلاق می کنند و شب بالای کوه ها ساعات طولانی با هم دور آتش جمع می شوند...

خانه شان کنار مدرسه دارالشفاء درست روبه روی مسجد شاه قرار داشت. حیاط بزرگی داشتند و پدرش کشاورز و گله دار بود. ابراهیم خان جز تار زدن و شکار تفریح دیگری نداشت. وقتی در دشت های سرسبز کنار گله بود، به علی سوارکاری و تیراندازی می آموخت. خط زیبایی هم داشت و شب ها به علی سیاق یاد می داد. مادرش حکایاتی از هفت پیکر نظامی و غزلیاتی از حافظ را که از بر بود، به گوش علی می خواند. علی در سال 1300 هجری شمسی نام خود را نیما گذاشت که نام یکی از اسپهبدان مازندارن بود.

نیما دوران تحصیلات ابتدایی را مدرسه حاج حسن رشیدیه به نام حیات جاوید گذراند و بعد ها برای یادگیری زبان فرانسه در مدرسه سن لوئی نام نویسی کرد و به تحصیلات خود ادامه داد. او درباره دوران تحصیلش می گوید: من در مدرسه خوب کار نمی کردم، فقط نمرات نقاشی به دادم می رسید؛ اما بعد ها در مدرسه مراقبت و تشویق یک معلم خوش رفتار که نظام وفا، شاعر بنام امروز باشد، مرا به خط شعر گفتن انداخت. نظام وفا معلم نیما بود که نیما علاقه زیادی به او داشت و بعد ها برای او شعری هم سرود.

نیما در روز های آغازین جوانی دلبسته دختری شد که همین دلباختگی شعر او را بیشتر شکوفا کرد؛ اما به دلیل اختلاف مذهبی که با دختر داشت، به ناچار پیوندی میان آن دو صورت نگرفت. بعد از این ناکامی در عشق او به میان خانواده و قبایل کوهستانی بازگشت. روزی دختری کوهستانی به نام صفورا را در چشمه درحال آبتنی دید و از این منظره شاعرانه و مهیج الهام گرفت و منظومه جاودان افسانه را سرود. صفورا دختری لطیف با ذوق شاعرانه بود و توانست با زمزمه های عاشقانه خود به تدریج در روح، فکر و شخصیت نیما نفوذ کند و فکر او را به سوی طبیعت زیبا هدایت کند. از این زمان به بعد شیوه کار و تفکر نیما تغییر کرد و گفته ها و نوشته هایش رنگ دیگری به خود گرفت. او در سروده هایش از طبیعت الهام می گرفت و مظاهر حیات را با آن در می آمیخت.

پدر نیما تمایل داشت که فرزندش با صفورا ازدواج کند؛ ولی صفوار حاضر نشد زندگی کوهستانی را رها کند و به شهر بیاید، به همین دلیل این دو از هم جدا شدند و دیگر هرگز همدیگر را ندیدند. این شکست نیما را بسیار غمگین کرد و برای رهایی از فکر و خیال های عاشقانه به درس و تحقیق و مطالعه روی آورد. او بیشتر وقتش را در حجره چای فروشی حیدرعلی کمالی، شاعر نامدار می گذارند و در آنجا اشعار ملک الشعرای بهار، علی اصغر حکمت و دیگر شاعران عصر خود را می خواند و برای آینده مهیا می شد. خواندن مثنوی مولانا تاثیر زیادی در روح نیما گذاشت و او را به عرفان علاقه مند کرد که بسیاری از اشعار سمبلیک نیما نشانه ای از همی تأثیر است.

نیما در سال 1305 هجری شمسی پدرش را از دست داد. او در همان سال با عالیه دنیاگیر که خواهرزاده میرزا دنیاگیرخان صور اسرافیل بود، ازدواج کرد و از او صاحب یک فرزند پسر به نام شراگیم شد. نیما در سال 1309 به آستارا رفت و در دبیرستان حکیم نظامی مشغول به تدریس درس ادبیات شد. او در سال 1318 عضو هیئت تحریریه مجله موسیقی شد و تا سال 1320 در این سمت باقی ماند. ارزش احساسات اثری است که از نیما در این مجله به چاپ رسیده است.

جلال آل احمد، دوست وفادار نیما درباره او می گوید: هر وقت با او باشید، اصرا دارد که شما را با خودش به مازندارن ببرد. نه مازندارنی که کنار دریای خزر و در دامنه البرز لم داده است و جنگل های مه گرفته خود را به آفتاب داده است، مازندرانی که از دوران جوانی به یاد دارد. مازندرانی که در خیال خودش برای شما می سازد و از افسانه پیداست که چه خاطرات عمیقی از آنجا دارد.

نیما انتها در شب سیزدهم دی سال 1338 شمسی در محله شمیران تهران و در خانه ای که پس از سال ها تلاش ساخته بود، به دلیل بیماری ذات الریه چشم از دنیا فروبست. پیکرش را ابتدا در امامزاده عبدالله تهران و بعد در حیاط خانه اش در یوش به خاک سپرده شد، هرچند به گفته پسرش شراگیم یوشیج هرگز جنازه نیما به یوش برده نشد.

شعر و شاعری

نیما در عرصه شعر فارسی یک نوآور انقلابی است. او با مجموعه تاثیرگذار افسانه که مانیفست شعر نو بود، انقلابی در شعر کلاسیک فارسی پدید آورد. اگرچه بسیاری از شعرای سنتی پایبند به عروض و سبک شعری قدما اشعارش را در ابتدا نپذیرفتند و او را مورد تمسخر و کنایه قرار دادند و حتی نیما را به مرگ تهدید کردند، می توان گفت تمام جریان های اصلی شعر ماصر فارسی وامدار این انقلاب و تحولی است که نیما در عرصه شعر به وجود آورد. نام شعر نو را اولین بار خود نیما روی اشعارش گذاشته بود.

برای اولین بار عشقی قسمتی از شعر بیرق ها و لکه ها را در روزنامه قرن بیستم چاپ کرد و چندی بعد نام نیما با انتشار قطعه ای شب در روزنامه نوبهار بر سر زبان ها افتاد. اشعار نیما با اوزان بی بند و بار برای همه قابل فهم نبود و به همین لیل بسیاری از خوانندگان از سمبل های موجود در شعرش سر در نمی آوردند و زیبایی های شعرش را درک نمی کردند.

نیما درباره سبک سرودن خود می گوید: وزن باید پوشش متناسب برای مفهومات و احساسات ما باشد، همانطور که حرف می زنیم، شعر باید بیان کند. یک مصراع یا یک بیت نمی تواند وزن را به وجود بیاورد؛ بلکه چندین مصراع با اشتراک هم قادر به ایجاد وزن هستند. به این ترتیب مردان منصف بعد از من خواهند دریافت که من با وزن چه هارمونی مخصوصی را برای شعر ایجاد کرده ام. تلاش نیما برای تغییر دیدگاه سنتی شعر فارسی بود و این تغییر محتوا را هم ناگزیر از تغییر فرم و آزادی قالب می دانست. این آزادی در فرم و قالب را که نیما به وجود آورد، در اشعار شاعرانی مثل مهدی اخوان ثالث، احمد شاملو، فروغ فرخزاد، سهراب سپهری و منوچر آتشی به اوج خود رسید.

منظومه قصه رنگ پریده نخستین اثر منظوم نیمایی است که در قالب مثنوی سروده شده است. او در سال 1301 مجموعه شعر افسانه را با امضای نیما به چاپ رسانید و این اثر را به استادش نظام وفا تقدیم کرد. از دیگر آثار نیما می توان به منظومه نیما، خانواده سرباز، ای شب، مانلی، افسانه و رباعیات، ماخ اولا، شعر من، شهر شب و شهر صبح، ناقوس قلم انداز، فریاد های دیگر و عنکبوت رنگ، آب در خوابگه مورچگان، مانلی و خانه سریویلی، داستان مرقد آقا، داستان کندو های شکسته، آهو و پرنده ها، توکایی در قفس، ارزش احساسات در زندگی هنرپیشگان، تعریف و تبصره، حرف های همسایه، مقدمه خانواده سرباز، نامه به شین پرتو، شعر چیست؟، یک دیدار، دنیا خانه من است، نامه های نیما به همسرش عالیه دنیاگیر، کشتی توفان، نامه های نیما به برادرش، درباره جعفرخان از فرنگ آمده و... اشاره کرد.

در انتهای این مطلب یکی از اشعار زیبای نیما یوشیج تقدیم به شما کاربران گرامی خواهد شد:

می تراود مهتاب

می درخشد شب تاب

نیست یک دم شکند خواب بچشم کس و لیک

غم این خفته چند

خواب در چشم ترم می شکند

نگران با من استاده سحر

صبح می خواهد از من

کز مبارک دم او آورم این قوم به جان باخته را بلکه خبر

در جگر خاری لیکن

از ره این سفرم می شکند

نازک آرای تن ساقه گلی

که بجانش کِشتَم

و بجان دادمش آب ای دریغا! به برم می شکند

دست ها می سایم تا دری بگشایم

بر عبث می پایم که به در کس آید

در و دیوارِ بهم ریخته شان

بر سرم می شکند

می تراود مهتاب

می درخشد شب تاب

مانده پای آبله از راه دراز

بر دم دهکده مردی تنها

کوله بارش بر دوش

دست او بر در می گوید با خود:

غم این خفته چند

خواب در چشم ترم می شکند...