گذری بر زندگی صفوان بن یحیی - مجله ایرکا

به گزارش خبرنگاران و به نقل از دانشنامه اسلامی؛ در این مقاله به صفوان بن یحیی که از اصحاب خاص امامان عظیموار بودند می پردازیم. صفوان علاوه بر مقام شامخ علمی، صندلی والایی در زهد و عبادت داشت.

معاصر امامان

صفوان با سه تن از امامان معصوم علیهم السلام هم عصر بود. آن سه پیشوای عظیم که وی را حیاتی جاودانه بخشیدند، عبارتند از:

1. امام کاظم علیه السلام:

بسیاری از دانشمندان و رجالیون شیعه تصریح نموده اند که صفوان خدمت امام صادق علیه السلام نرسید.[1] اما در حوزه درس فرزند گرامی اش، امام کاظم علیه السلام حاضر شد و از بیانات ملکوتی آن حضرت بهره ها برد.

2. امام رضا علیه السلام:

صفوان از محضر حضرت امام رضا علیه السلام سودها جست و قلبش از زلال دانش ایشان سیراب گشت. در زمان امام رضا علیه السلام مسائل و معضلات عدیده ای گریبانگیر جامعه شیعی بود. ظهور و وجود فرقه ها و مشرب های مختلف کلامی، فلسفی و فقهی از جمله این ناهنجاری ها بشمار می رفت و باعث گمراهی افراد زیادی می شد. فرقه واقفیه ـ که بر امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام توقف نموده و امامان بعدی را قبول نداشتند ـ شک و تردیدهای زیادی در امامت حضرت رضا علیه السلام ایجاد نموده بودند. آنان درصدد بودند حتی شخصیت عظیمی چون صفوان بن یحیی را هم به جمع خود بکشانند. از این رو اموال زیادی به وی پیشنهاد کردند، ولی پیروز نشدند. علی بن معاذ گوید: از صفوان بن یحیی پرسیدم: چگونه به امامت حضرت رضا علیه السلام یقین پیدا کردی؟ او گفت: نماز گزاردم و خداوند را یاد نموده، از او طلب خیر نمودم؛ در پی آن، به امامت آن حضرت یقین پیدا کردم.

3. امام جواد علیه السلام:

امام جواد علیه السلام از دیگر پیشوایان شیعه است که صفوان، امامت و محضر ایشان را درک نمود. یکی از مهمترین معضلات عصر حضرت امام جواد علیه السلام مسأله امامت ایشان بود که از کمی سن شریفشان ناشی می شد. زیرا ایشان در هنگام شهادت امام رضا علیه السلام بیش از حدود هشت سال نداشت.[4] البته امام رضا علیه السلام به جانشینی امام جواد علیه السلام تصریح نموده بود، ولی سن کم امام جواد علیه السلام برای تعداد زیادی از شیعیان ـ حتی علما و عظیمان ـ مشکل ایجاد نموده بود. در روایتی آمده است که صفوان به حضرت رضا علیه السلام عرض می کند: پیش از آن که خداوند به شما ابوجعفر (امام جواد علیه السلام) را ببخشد، از جانشین خود پس از شما می پرسیدیم و شما می فرمودید: خداوند به من فرزندی می دهد. اکنون چشمان ما به جمالش روشن گشته است. خداوند به ما روز وفاتتان را نشان ندهد! اگر چنین اتفاقی افتاد، به چه کسی رجوع کنیم؟ امام با اشاره انگشت، حضرت جواد علیه السلام را نشان داد. صفوان عرض کرد: فدایت شوم، ایشان سه سال بیشتر ندارند؟ امام فرمود: این چه ضرری به امامتش می زند؟! چون عیسی علیه السلام با این که بیش از سه روز نداشت، حجت خدا بود.

ویژگی های صفوان

به جاست در این جا به ذکر ویژگی های این دانشمند پارسا بپردازیم:

1. در اوج تقوا:

صفوان در پرهیزکاری و تقوا کم نظیر بود. گویند: یکی از همسایگان وی در مکه از او خواست دو دینارش را به کوفه ببرد. صفوان نپذیرفت و گفت: من شتر سواری خود را کرایه نموده ام و در وقت کرایه، آن دو دینار جزو اسباب من نبود. پس صبر کن تا از کسی که شتر را از او کرایه نموده ام، اجازه بگیرم.

2. نایب خاص امام رضا و امام جواد علیهماالسلام:

از جمله وکلا و نایبان خاص حضرت امام رضا و حضرت امام جواد علیهماالسلام صفوان بن یحیی بود. وی افزون بر جمع آوری وجوهات شرعی، مأموریت خطیر نشر روایات اهل بیت و راهنمایی شیعیان و مبارزه با خطوط انحرافی و التقاطی موجود در آن عصر را هم بر عهده داشت.

3. مورد عنایت امام رضا علیه السلام:

معمر بن خلاد گوید: اسماعیل بن خطاب از زکات غله خود مقداری را به صفوان بخشید. وقتی من آن مقدار را بر داشت کردم و به امام رضا علیه السلام گزارش دادم، حضرت فرمود: رحم الله اسماعیل بن خطاب بما اوصی به الی صفوان بن یحیی و رحم الله صفوان، فانهما مِنْ حزب آبائی علیهم السلام و مَنْ کان مِن حزبنا ادخله اللّه الجنة؛ خداوند اسماعیل بن خطاب را به سبب سفارشی که در حق صفوان بن یحیی نموده است،

رحمت کند و خداوند صفوان را رحمت نماید، چون آنان جزو حزب پدرانم ـ که سلام خدا بر آنان باد ـ هستند و هر کس از حزب ما باشد، خداوند او را داخل بهشت می کند.

4. عادل واقعی:

محمد بن عیسی یقطینی گوید: امام رضا علیه السلام بسته ای لباس و چند غلام و مقداری دینار و یک راهنما برای من و یک راهنما برای برادرم موسی و یک راهنما برای یونس بن عبدالرحمان فرستاد و دستور داد از سوی ایشان، حج به جا آوریم... امام فرموده بود که پول ها در چند راه مصرف شود؛ بخشی را به خانواده اش بدهیم، قسمتی را به گروهی نیازمند که درآمدی ندارند و 300 دینار را به زنی از خویشاوندان آن حضرت که یکی از همسرانش بود. امام فرمان داده بود که آن زن را از طرف ایشان طلاق بدهم و او را از آن مال بهره مند سازم. حضرت فرموده بود برای طلاق، صفوان بن یحیی و شخص دیگری را ـ که راوی نامش را از خاطر برده ـ شاهد قرار دهم. علامه مامقانی پس از نقل گزارش فوق گوید: این روایت تصریح دارد که حضرت رضا علیه السلام صفوان بن یحیی را فرد عادلی می دانست. چون از ضروریات مذهب تشیع آن است که دو شاهد طلاق باید عادل باشند.

5. عابدی وارسته:

صفوان بن یحیی هر روز 150 رکعت نماز می خواند و هر سال، سه ماه روزه می گرفت و سه بار زکات می داد.[10] و از بعضی شواهد و قرائن بدست می آید که او به هنگام مسائل عظیم و امور مهم، در پرتو عبادت و نماز با عنایات الهی چاره سازی می نمود و معضلاتش را حل می کرد.

6. صحابی مخصوص اهل بیت علیهم السلام:

صفوان بن یحیی یکی از یاران خاص امامان کاظم، رضا و جواد علیهم السلام بود و آن عظیمواران به او توجه زیادی داشتند. نجاشی در این باره گوید: کانت له عنده منزلة شریفة؛ صفوان مقام و منزلت عظیمی نزد حضرت امام رضا علیه السلام داشت.

7. تسلیم محض ائمه علیهم السلام:

علی بن حسین بن داود قمی گوید: از امام جواد علیه السلام شنیدم که صفوان بن یحیی و محمد بن سنان را به نیکی یاد می کرد و می فرمود: رضی الله عنهما برضای عنهما فما خالفانی قطّ؛ خداوند به سبب مسروری من از آن دو مسرور باشد، چه آن دو هیچ گاه با من مخالفت نکردند. در روایت دیگری شبیه گزارش فوق اضافه شده که آن دو با پدرم نیز مخالفت نکردند.

8. عشق به خاندان عصمت علیهم السلام:

ارادت صفوان نسبت به اهل بیت عصمت علیهم السلام به اندازه ای بود که حفظ جان امام رضا علیه السلام را بر خود واجب می شمرد؛ چنان که خود او گوید: وقتی امام کاظم علیه السلام از دنیا رفت و امام رضا علیه السلام جانشینی خویش را اعلام فرمود، ترسیدم به جان ایشان آسیبی رسد. لذا به آن حضرت عرض کردم: شما موضوع مهمی را آشکارا بیان داشتید و ما بر جان شما بیمناکیم؛ چرا که ممکن است از سوی وی (هارون الرشید) به شما گزندی رسد. همچنین وقتی اصحاب عظیم ائمه، نظیر صفوان بن یحیی و یونس بن عبدالرحمان از شهادت امام رضا علیه السلام مطلع شدند، در مجلسی در منزل عبدالرحمان بن حجاج گرد آمده، در عزای آن امام همام به شدت گریستند و ناله سر دادند. این واکنش جز در پرتو عشق و علاقه شدید، قابل تفسیر نیست.

9. وفاداری به امامان شیعه:

عبدالله بن صلت گوید: اواخر حیات امام جواد علیه السلام به حضورش شرفیاب شدم. امام فرمود: جزی الله صفوان بن یحیی و محمد بن سنان و زکریا بن آدم عَنّی خیراً فقد وفوا لی؛خداوند متعال به صفوان بن

یحیی، محمد بن سنان و زکریا بن آدم به سبب وفاداریشان نسبت به من، پاداش خیر دهد.

10. شکوه علم:

پایه علمی صفوان در فقه و حدیث بدان حد رسید که او را از جمله فقهای درجه اول و مهمترین شاگردان حضرت کاظم و حضرت رضا علیهماالسلام شمرده اند.[16] وی سی اثر علمی از خود بر جای نهاد و در این راستا یاری شایانی به دنیا اسلام نمود. صفوان از بیش از 140 تن از یاران امام صادق، امام کاظم، امام رضا و امام جواد علیهم السلام روایت نقل نموده، و شاگردان فراوانی هم به عالم دانش تحویل داده است.

11. در زمره اصحاب اجماع:

تعبیر اصحاب اجماع در خصوص هجده تن از فقیهان برجسته، که از شاگردان امام باقر، امام صادق، امام کاظم و امام رضا علیهم السلام بوده اند، بکار می فرایند، که در میان این هجده تن، زراره و جمیل بن دُرّاج و یونس بن عبدالرحمان و صفوان بن یحیی از بقیه ممتازتر بوده اند. علت این که از میان صدها شاگرد و صحابه آن چهار امام عظیموار، تنها از هجده تن به عنوان اصحاب اجماع یاد شده، این است که غالب احادیث فقهی شیعه توسط آنان روایت شده و اگر آن ها نبودند، از فقه اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام تقریباً نام و نشانی باقی نمی ماند.

وفات

این فقیه طراز اول شیعه، پس از یک عمر کوشش بی وقفه در پی دانش اندوزی و نشر مکتب نورانی اهل بیت علیهم السلام و تربیت شاگردانی برجسته، در فضای هراس انگیز حکومت عباسی و مبارزه با کج فکری ها و انحرافات عقیدتی، در سال 210 ق. در شهر مدینه دارفانی را وداع گفت. پس از رحلت وی، امام جواد علیه السلام برای تدفین او حنوط و کفن فرستاد و به اسماعیل بن موسی فرزند امام کاظم علیه السلام دستور داد بر جنازه مطهرش نماز بخواند.